तोरणा किल्ला माहिती | torna fort information in Marathi

किल्ल्याचे नाव :   तोरणा/प्रचंडगड

प्रकार: गिरिदुर्ग

जिल्हा: पुणे 

ठिकाण: वेल्हे

किल्ल्याची उंची:  १४०४मीटर

सद्यस्थिती: चांगली

तोरणा किल्ला माहिती | torna fort information in Marathi

नमस्कार मंडळी आज आपण आजच्या लेखामध्ये तोरणा या ऐतिहासिक किल्ल्याची माहिती पाहणार आहोत.स्वराज्य स्थापनेचा श्रीगणेशा शिवरायांनी याच किल्ल्यावर केला. पुणे जिल्ह्यातील सर्वात उंच किल्ला म्हणून तोरणा ओळखला जातो. तोरण जातीची पुष्कळ झाडी असल्यामुळे गडाचे नाव तोरणा असे पडले. सह्याद्री पर्वतरांगाच्या पूर्व-पश्चिम अशा पसरलेल्या उप रांगेवर असलेला तोरणा किल्ला पर्यटकांना व ट्रेकर्सना सतत खुणावत असतो. काही हौशी पर्यटक राजगड तोरणा व सिंहगड असा ट्रेक पूर्ण करतात. तोरणा किल्ला गिरिदुर्ग प्रकारातील असून त्याची समुद्रसपाटी पासून उंची१४०४ मीटर एवढी आहे. तोरणा किल्ल्याला प्रचंडगड असे ही म्हणतात. इंग्रज अधिकारी जेम्स डग्लस याने लिहून ठेवले आहे की सिंहगड सिंहाची गुहा असेल तर तोरणा गरुडाचे घरटे आहे. अशा या ऐतिहासिक तोरणा किल्ल्याबद्दल माहिती पाहणार आहोत.

झुंजार माची

तोरणा किल्ला कुठे आहे

तोरणा किल्ला महाराष्ट्र राज्यातील पुणे जिल्ह्यात असून वेल्हे तालुक्यातील वेल्हे गावा मध्ये आहे. पुण्याच्या नैऋत्य दिशेला साधारण ६० किलोमीटर अंतरावर तोरणा किल्ला आहे. किल्ल्याच्या दक्षिणेला वेळवंडी नदीचे खोरे तर उत्तरेला कानदी नदीचे खोरे आहे. सह्याद्री पर्वत रांगेतील पूर्व-पश्चिम जाणाऱ्या उप रांगेवर तोरणा व राजगड किल्ले आहेत. याच रांगेवर पुढे मल्हारगड देखील येतो. गडाकडे जाणाऱ्या मार्गावर अनेक खिडी आहेत जसे की पश्चिमेला कानद खिंड पूर्वेला खरीव खिंड आहे.

हे ही वाचा: राजगड किल्ला माहिती

                जंजिरा किल्ला माहिती

तोरणा किल्ल्याचा इतिहास

    तोरणा किल्ला कधी व कोणी बांधला हे जरी आज सांगता येत नसले तरी, या किल्ल्याच्या पोटातील लेण्या व प्राचीन मंदिरा वरून हा किल्ला प्राचीन असावा. तोरणा किल्ल्याचा प्रथम उल्लेख बहामनी राजवटीत पाठवतो. इ.स.१४७० ते या कालखंडामध्ये तोरणा किल्ला बहामणी सत्येकडे होता. बहामनी सत्तेच्या विभाजनानंतर मलिक अहमद याने निजामशाहीची स्थापना केली, व बरेच किल्ले निजामशाहीच्या अधिपत्याखाली आनले. त्याच वेळी १४८९ मध्ये तोरणा किल्ला निजाम शाही मध्ये आला.

    तोरणा किल्ल्याचा मराठा इतिहासामध्ये शिवरायांच्या स्वराज्य निर्मितीच्या सुरुवातीच्या कालखंडापासून उल्लेख आढळतो. छत्रपती शिवरायांनी वयाच्या सोळाव्या वर्षी रायरेश्वर किल्ल्या वरील रायरेश्वराच्या मंदिरात आपल्या सवंगड्यां सोबत स्वराज्य स्थापनेची शपथ घेतली.

    स्वराज्य निर्मिती करत असताना तोरणा हा पहिला जिंकलेला किल्ला असल्याने त्याला स्वराज्याचे तोरण बांधले असे म्हणतात.या किल्ल्या पासूनच स्वराज्य निर्मितीचा श्रीगणेशा झाला असल्याने या किल्ल्याला विशेष महत्त्व आहे.

    किल्ल्यावर  विपुल प्रमाणात असलेल्या तोरणाच्या झाडीमुळे किल्ल्याला तोरणा हे नाव पडले. किल्ला स्वराज्यात आल्यानंतर किल्ल्याची पाहणी करत असताना त्याचा विस्तार पाहून शिवराय प्रभावित झाले व किल्ल्याचे नाव बदलून 'प्रचंडगड' असे ठेवले. किल्ला मजबूत व लढता होण्यासाठी किल्ल्यावर बांधकाम व वास्तूंचा जीर्णोद्धार करण्याचे हाती घेतले, आश्चर्य म्हणजे गडावर बांधकाम करत असताना 22 मोठे हंडे भरून सोने सापडले. ज्या ठिकाणी हे धन सापडले त्याच ठिकाणी तोरनजाई देवीचे मंदिर बांधले. प्रथम तोरणा हा राजधानीचा किल्ला करण्याचा विचार होता परंतु बालेकिल्ल्याचा विस्तार कमी असल्याने प्रशासकीय कामकाज करणे अवघड होते त्यामानाने राजगड विस्ताराने मोठा होता त्यामुळे राजधानी चा मान राजगडाच्या मिळाला.

    छत्रपती संभाजी महाराजांच्या हत्येनंतर मोगलांना मराठ्यांनी प्रचंड झुंजवत ठेवले. शेवटी औरंगजेबाने स्वराज्यातील किल्ल्यांवर ताबे घेण्यास सुरुवात केली. त्यावेळी तोरणा ही मोगलांकडे गेला, पण लगेचच शंकराजी नारायण सचिवांनी लढवून स्वराज्यात सामील करून घेतला. इस १७०४ मध्ये मोगलांनी किल्ला परत जिंकून घेतला परंतु ते जास्त काळ किल्ला आपल्याकडे ठेवू शकले नाहीत. सरनोबत नागोजी कोकाटे व मावळ्यांनी मिळून तोरणा किल्ला मराठ्यांच्या ताब्यात आणला. मोगलांना लढाई करून जिंकता आलेला स्वराज्यातील हा एकमेव किल्ला आहे. त्यानंतर वेस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता येईपर्यंत किल्ला मराठ्यांच्या ताब्यात होता.

कोकण दरवाजा

तोरणा किल्ल्यावर पाहण्यासारखी ठिकाणे

        वेल्हे गावातून गडावर जाण्यासाठी गाडीमार्ग आहे तो गडाच्या पायथ्याशी असणाऱ्या वाहनतळा पर्यंत जातो. वाहन तळापासून मळलेली पायवाट धरावी लागते. या पायवाटेने छोट्या टेकडीवर गेलं तर किल्ल्याची खरी चढाई सुरु होते. डोंगरातून वर गेल्यानंतर किल्ल्याचा पहिला दरवाजा बिनी दरवाजा लागतो. बिनी दारातून आत गेल्यानंतर पायऱ्या व सुरक्षेच्या दृष्टीने बसवलेले रेलिंग आहेत या वाटेने गडाचा मुख्य दरवाजा लागतो तो म्हणजे कोटीद्वार. हे गडाचे मुख्य प्रवेशद्वार असून त्याची रचना वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. संरक्षणाच्या दृष्टीने याची तटबंदीमध्ये अशी रचना केली आहे की शत्रूला जवळ येईपर्यंत दरवाजा दिसणार नाही.

        कोठी दरवाज्यातून आत गेल्यावर डाव्या बाजूला ताटामध्ये लागूनच एक पाण्याचे टाके व देवीचे मंदिर आहे. तटाच्या बाजूने तसेच पुढे चालत गेल्यानंतर किल्ल्याचा हनुमान बुरुज दिसतो. हनुमान बुद्धाच्या थोडे पुढे किल्ल्याचा दुसरा म्हणजेच शिडीचा मार्ग आहे. शिडीचा मार्ग अवघड असून या वाटेने माहीत गार असल्याशिवाय गडावर येणे धोकादायक ठरू शकते. तिथून पुढे थोड्या अंतरावर झुंजार माची आहे. झुंजार माचीवर जाण्यासाठी भुयारी मार्ग असून त्याला गुप्त असे म्हणतात. झुंजार माचीवर पाण्याचे टाके पाहायला मिळतील. झुंजार माचीवर मजबूत असा बुरुज आहे. पुन्हा माघारी येऊन कोठी दरवाजापासून समोरील बाजूस चालत गेल्यानंतर लक्कड खान्याची वास्तु लागते. वास्तूच्या डाव्याबाजूने वरती गेले असता, वाडा व अन्य वाड्यांचे अवशेष पाहायला मिळतात. तिथेच पुढे थोड्या अंतरावर मेंगाई देवीचे मंदीर व तोरणेश्वर महादेवाचे मंदिर आहे. महादेवाचे मंदिर प्रशस्त असून त्या ठिकाणी trekker's मुक्काम करू शकतात. या मंदिराच्या परिसरामध्ये सतीशिळा व वीरगळ पाहायला मिळतात. जवळच पाण्याची दोन टाकी आहेत. टाक्यांच्या मधून जाणारी वाट पुढे कोकण दरवाजाकडे जाते. कोकण दरवाजा अतिशय भक्कम असून त्यातून खाली आले असता जवळच लागतो तो हत्ती माळ बुरुज. या बुरुजावरून खाली आले असता वाटेत पाण्याची चार टाके आहेत. त्याच्या शेजारी भगत द्वार असून हे देखील अतिशय भक्कम आहे. भगत द्वारा पासूनच एक वाट डोंगराच्या शिरे वरून राजगडाकडे जाते. वंकजाई दरवाजा ही अतिशय उत्तम असून त्याच्या बाजूला दारूखाना आहे. समोरच तो तो बूधला! याच्या नावावरूनच या माचीचे नाव बुधला असे पडले आहे . बुधल्याला या बोलत आहे विशाळा. याच्या जवळच आहेत कापूर लेणी चित्ता दरवाजा. चित्ता दरवाजाच्या बाजूलाच आहे ते घोडे जिंन टाकेद व कापूर टाके.बुधल्याच्या जवळच गंगाजाई मंदिर व रडतोंडी चा बुरुज आहे हे पाहून परत मागे फिरावे लागते.

तोरणा किल्ला पाहायला जायचे कसे|how to reach torna fort in Marathi

 पुण्यातील स्वारगेट बस स्थानकापासून वेल्हे गावापर्यंत जाण्यासाठी राज्य परिवहन महामंडळाच्या बसेस चालू असतात. त्याचबरोबर खाजगी वाहनाने मुंबई पुण्यावरून येणारे पर्यटक पुणे-बेंगलोर राष्ट्रीय महामार्गावरील नसरापूर आंबवणे मार्गे किल्ल्याच्या पायथ्याच्या गावापर्यंत जाऊ शकतात.पुण्यावरून जाणारे पर्यटक सिंहगड रोड खडकवासला धरणाचे बाजूने तोरणा किल्ला पर्यंत जाऊ शकतात.

काय काळजी घ्यावी.

•   किल्ला पाहायला जाताना बरोबर पाणी व स्नॅक्स जवळ ठेवावे. 
• वेल्हे गावामध्ये जेवणासाठी उत्तम हॉटेल्स आहेत.
•  गडावरील महादेवाच्या मंदिरामध्ये मुक्कामाची सोय होऊ शकते.
•  किल्ला पूर्ण पाहण्यासाठी चार तास लागतात.

तोरणा किल्ला तो कसा आहे आणि त्याचे इतिहासातील महत्त्वाच्या बरोबर किल्ल्यावरील वास्तू यांची माहिती torna fort information in Marathi या लेखामध्ये पाहीली. सदर लेखामध्ये काही बदल सुचवू इच्छित असाल तर आम्हाला कमेंट बॉक्समध्ये नक्की कळवू शकता त्याच बरोबर लेख आवडल्यास शेअर करायला विसरू नका. आमचे इतर लेख पाहण्यासाठी आमच्या पेज ला नक्की भेट द्या धन्यवाद