केंजळगड किल्ला

केंजळगड किल्ला

नाव :- केंजळगड

उंची :- ४२६९

किल्याचा प्रकार :- गिरीदुर्ग 

चढाईची श्रेणी :- मध्यम

डोंगररांग :- महादेव डोंगर 

ठिकाण :- कोर्ले, रायरेश्वर

तालुका :- वाई, जिल्हा सातारा

केंजळगड कुठे आहे:

         सह्याद्री पर्वत रांगेतील वाई व भोर तालुक्यांच्या सीमेवर असणारा केंजळगड किल्ला आपल्या काळ्या पाषाणात कोरलेल्या वैशिष्ट्य पूर्ण पायऱ्यां साठी प्रसिद्ध आहे.सह्याद्री पर्वत रांगेची उपरांग असलेल्या महादेव डोंगररांगेवर किल्ला बांधलेला आहे.कृष्णा व निरा या दोन नद्यांच्या खोऱ्यातील केंजळगड किल्ला सातारा जिल्ह्यातील वाई तालुक्या मध्ये आहे. 

केंजळगड किल्ला

       वाईचा हा पश्चिम भाग म्हणजे उंच डोंगर रांगा, विपुल वनसंपदा,नदी नाले त्यावर बांधलेली धरणे पर्यटकांना आकर्षित करत असतात. डोंगर माथ्यावरील वैशिष्ट्य पूर्ण कडा सहज लक्ष वेधून घेतो,त्याचा आकार साधारण गांधी टोपी प्रमाणे दिसतो. केंजळगड गिरीदुर्ग प्रकारातील किल्ला असून त्याची समुद्र सपाटी पासून ची उंची ४२६९ फूट एवढी आहे.त्याला केळंजा व मोहनगड असेही म्हणतात,खुद्द छत्रपती शिवाजी महाराजांनी याला मोहनगड असे नाव दिले आहे.

केंजळगड किल्ला इतिहास:

         केंजळगडाच्या निर्मितीबद्दल बोलायचे झाल्यास किल्ल्याची मूळ बांधणी शिलाहार राजा दुसरा भोज याने बाराव्या शतकात केली. हा किल्ला बराच काळ आदिलशाही अधिपत्याखाली होता. वाई प्रांतातील सर्व किल्ले स्वराज्यात आले होते मात्र केंजळगड येणे बाकी होते. छत्रपती शिवराय तळकोकणातील चिपळूण या ठिकाणी मुक्कामी असताना त्यांनी मराठी फौजा केंजळगड घेण्यासाठी पाठवल्या त्यावेळी आदिलशाही सरदार गंगाजी विश्वासराव किरदत हा या किल्ल्याचा किल्लेदार होता. 

चुण्याचा घाणा

      किरदत याने मराठी फौजेला प्रतिकार करण्याचा प्रयत्न केला परंतु मराठ्यापुढे त्याचा निभाव लागला नाही, या कारवाईत तो मारला गेला व २४ एप्रिल१६७४ रोजी या गडावर स्वराज्याचे निशाण डौलाने फडकू लागले. छत्रपती शिवरायांनी या गडाला मोहनगड असे नाव दिले. केंजळगड स्वराज्यात असताना केंजळ गडाची किल्लेदारी सरदार पिलाजी गोळे यांच्या कडे होती.१६८९ मध्ये गोळे यांना पायदळ प्रमुख करण्यात आले त्याच बरोबर केंजळगड  कमळगड पांडवगड चंदन वंदन वैराटगड मंगळगड आदी किल्ल्यांची जबाबदारी त्यांच्यावर सोपविण्यात आली होती, असे तत्कालीन पत्र व्यवहारा वरून समजते. एकनिष्ठ गोळे घराण्याने या किल्ल्यासाठी आपले अमूल्य योगदान दिले.

       सरसेनापती हंबीरराव मोहिते यांची शेवटची लढाई याच भागात झाली. १७०१ मध्ये केंजळगड औरंगजेबाकडे केला परंतु एका वर्षाच्या आत मध्ये म्हणजे १७०२ कोणाला लगेच तो मराठ्यांनी घेतला. त्यानंतर तो बरीच वर्षे मराठ्यांकडे होता. इ.स.१८१८ मध्ये गव्हर्नर फ्लिटझर यांनी गड जिंकून घेतला. तो ईस्ट इंडिया कंपनीच्या ताब्यात गेला.

केंजळगडावर पाहण्यासारखी ठिकाणे:

      केंजळ गडाच्या मध्यावर ८ ते १० घरांची वस्ती असणाऱ्या ओव्हरी गावापर्यंत गाडीने जाता येते. या गावातील शाळेपासून गडावर जाणारी पायवाट सुरु होते. ही पायवाट घनदाट झाडी मधून गडाच्या कड्याखाली असणाऱ्या दरवाजा पर्यंत जाते. दाट झाडी असल्याने रस्ता चुकण्याची दाट शक्यता असते. 

      वाटेत चालत असताना समोर दिसणारा ९० अंश कोणातील ताशीव कडा आपल्याला सतत खुणावत असतो. ही वाट गडाचा पहिला दरवाज्या पर्यंत येते या ठिकाणी दरवाजाचे काही अवशेष देवडी चा काही भाग व ढासळलेल्या अवस्थेतील बुरुजाची भिंत पहायला मिळते. दगडी खांबा वरून दरवाजाच्या भव्यतेची जाणीव होते. दरवाजापासून उजव्या हाताला काही अंतरावर कड्याच्या पोटामध्ये गुहा आहे. गुहे चे तोंड लहान असले तरी आत मध्ये खूप प्रशस्त आहे, बाजूलाच एक पाण्याचे टाके असून यातील पाणी अतिशय थंडगार असते.

पायऱ्या

    दरवाज्याच्या डाव्या बाजूला गडाचे वैशिष्ट्य असलेला पायरी मार्ग नजरेस पडतो. सरळ उंच कडा चढून जाण्यासाठी  कडा तासून पायऱ्यांची निर्मिती केली आहे. या पायऱ्या अखंड खडकात असून बाजूची भिंत छन्नी ने तासून एकसमान केली आहे तर दुसऱ्या बाजूला खोल दरी आहे. हे पाहून काळा पाषाण फोडणारे हात किती दणकट असतील व त्याकाळचे स्थापत्य शास्त्र किती प्रगत असेल असा प्रश्न पडतो. एकंदरीत या ५७ पायऱ्या वैशिष्ट्यपूर्ण पायऱ्या पाण्यासाठी नक्की प्रत्येकाने भेट द्यावी असे वाटते.

    पायऱ्यां मधून वर गेल्यानंतर गडावरील दुसऱ्या दरवाज्याचे अवशेष नजरेस पडतात, या ठिकाणी जोता किंवा उंबरा असावा. गडावरील दोन्ही दरवाजा पैकी एका दरवाजाचा उल्लेख 'घळी' दरवाजा असा असून तो कोणत्या दरवाजासाठी वापरला जात असे हे सांगणे जरा कठीणच आहे. गड तसा छोटा व आटोपशीर असून त्याचा आकार लंबवर्तुळाकार आहे. गडावर संपूर्ण सपाट भूप्रदेश असून गवत जास्त वाढलेले आहे. गवतामुळे गडावरील अवशेष सहज दिसून येत नाहीत. ९०अंश कोणातील कड्याने नैसर्गिक रित्या तटबंदीचे काम पार पाडल्याने या किल्ल्याला फारशी तटबंदी दिसत नाही, गडाच्या दक्षिण बाजूला थोडी तटबंदी असून ती आजतागायत शाबूत आहे. गडाच्या दक्षिण दिशेने चालत जात असताना तटाच्या  बाजूला खोदीव पाण्याचे तळे लागते, यातील पाणी मधुर असून आत्तापर्यंत केलेल्या पायपिटी चा शिन येथील पाणी पिल्याने नक्कीच नाहीसा होतो.

कोठार

       गडावर एक पडझड झालेल्या अवस्थेतील बुरुज आहे. गडावर काही इमारतींचे अवशेष व पाण्याचे टाके नजरेस पडतात. धोम धरणाच्या बाजूला चुण्याचा घाण आहे. घाण्याच्यापुढे घडीव दगड व विट बांधकामातील वास्तु आहे. याच्या भिंती मजबूत असल्या तरी इमारतीवर छप्पर मात्र नाही. एकंदरीत तिच्या रचनेवरून हे धान्य किंवा दारूगोळा कोठारात असावे! उत्तर पश्चिम दिशा रायरेश्वराचे पठार पसरलेले दिसते. कोठाराच्या बाजूने चालत गेले असता गडावरील दुसरा चुन्याचा घाणा नजरेस पडतो. गडावर दोन चुन्याचे घाणे आहेत म्हणजे पुर्वी गडावर पुष्कळ बांधकाम झाले असावे.  परंतु कालौघात त्या वस्तू नाहीशा झाल्या असाव्यात. गडाच्या मध्यभागी एक जुन्या मंदिराचे अवशेष असून ही गड देवता केंजळाई देवीचे मंदिर आहे, या ठिकाणी केंजळाई देवी ची मुर्ती व अन्य काही देवी-देवतांच्या मूर्ती पाहायला मिळतात. गडाच्या उत्तर तटा नजीक शिबंदीची घरटी व एका मोठ्या वाड्याचे जोते ही नजरेस पडतात.

    केंजळगडाच्या मधोमध त्याची पूर्व-पश्चिम विभागणी करणारी एक भिंतीचे अवशेष आहेत.

    केंजळगडा वरून दूरवर नजर फिरवली असता सह्याद्री पर्वत, महादेव डोंगररांग, कमळगड, पाचगणीचे पठार रोहीडा, मकरंदगड, धोम धरणाचा जलाशय, रायरेश्वराचे पठार नजरेस पडते.

केंजळगड ला जायचे कसे:

       केंजळगड जाण्यासाठी मुख्यत्वे वाई व भोर असे दोन मार्ग आहेत.

भोर मार्गे:

       भोर वरून आंबवडे कोर्ले मार्गी गडाच्या शेजारी असणाऱ्या ओव्हरी गावातील शाळेपर्यंत गाडी जाते तिथून पुढे पायी चालत 20 ते 30 मिनिटात गडावर जाता येते.

       सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था वापरणार असाल तर भोर अंबवडे मार्गावर राज्य परिवहन महामंडळाच्या एसटी बसेस दर तासाला धावतात, त्या बसने कोरले या गावी उतरून पायी चालत दोन तासांमध्ये केंजळगडावर जाता येते.

वाई मार्गे:

      वाईहून मेनवली रोडणे धोम धरणाला वळसा मारून खावली गावी यावे तिथून गडावर जाण्यासाठी कच्चा रस्ता आहे त्या रस्त्याने एक ते दीड तासात चालत गडावर पोहोचतो.

      वाई मेनवली मार्गावर राज्य परिवहन महामंडळाच्या बसेस धावतात,त्या बसने खावली या गावी उतरून उजव्या बाजूला जाणाऱ्या पायवाटेने चालत गेले की गडावर जाणारा रस्ता लागतो.

काय काळजी घ्यावी:

•       गडावर पाण्याच्या टाक्यांमध्ये पिण्याच्या पाण्याची सोय आहे.
•       गडावर मुक्कामाची सोय नाही परंतु टेंट बांधून गडावर मुक्काम करू शकता,किंवा गडाखालील वस्तीवर सणार्‍या मंदिरात किंवा शाळेत दहा ते बारा जणांच्या मुक्कामाची सोय होऊ शकते.
•       पावसाळ्यात हा परिसर अतिशय सुंदर दिसतो मात्र गवत वाढल्याने गडावरील वास्तू दिसून येत नाही.
•       जेवण व नाष्ट्याची व्यवस्था गडावर नाही.
•       रायरेश्वर केंजळगड असा ट्रेक एका दिवसात पूर्ण होऊ शकतो.